ФАЪОЛИЯТИ ДРАМАТУРГИИ СОТИМ УЛУҒЗОДА

Сотим Улуғзода аз аввалин драманависҳои касбии тоҷик аст. Нахустин пиесаҳои ӯ — «Шодмон» (1939), «Калтакдорони сурх» (1940) ва «Дар оташ» (1944) аз ҷиҳати ҳунари нависандагӣ нисбат ба драмаҳои ин давра таълиф гардидаи дигар адибони тоҷик ба- ландтар ва мукаммалтар буданд.

Баъдҳо С. Улуғзода, чун «Ҷӯяндагон» (1951),«Рӯдакӣ» (1958), «Ҷавонии Ибни Сино» (1960; ҳамроҳи В. Виткович), «Гавҳари шабчароғ» (1962), «Темурмалик» (1968), «Алломаи Адҳам ва дига- рон» (1971), «Восеъ» (1971), асарҳои саҳнавии бисёре офаридааст, ки онҳоро намунаи беҳтарини драматургияи тоҷик номидан мум- кин аст. Дар намоишномаҳои таърихии адиб симои шахсиятҳои таърихии Рӯдакӣ, Ибни Сино, Темурмалик, Аҳмади Дониш, Во- сеъ воқеӣ ва ҳунармандона офарида шудааст.

Зиндагӣ ва шахсияти алломаи бузурги Ҷавонии Машриқзамин Абӯалӣ ибни Сино таваҷҷуҳи Ибни Сино Сотим Улуғзодаро ҳанӯз солҳои 30-юми асри XX ба худ ҷалб намуда буд. Адиб аввалин ма- ротиба бо ҳамкории В. Виткович киноповести «Ибни Сино»- ро таълиф намуд, ки муҳимтарин давраҳои ҳаёт ва фаъолияти илмии Шайхурраисро дар бар мегирифт. Муаллифон баъди 30 сол боз ба ин шахсияти оламшумул муроҷиат карда, соли 1960 пиесаи «Ҷавонии Ибни Сино»-ро таълиф намуданд.

Намоишномаи «Ҷавонии Ибни Сино» аз ду қисм ва ҳафт саҳна иборат буда, поёни зин- дагии Шайхурраисро дар Бухоро фаро меги- рад. Баъди муқаддима амалиёти образҳои

мусбату манфӣ, аз як тараф, Ҳусайн (Ибни Синои 20-сола), Сито- рабону (модари Ҳусайн), Ноҳид (хоҳари Абӯиброҳими Сомонӣ, дӯстдоштаи Ҳусайн), Абулфайз Чағонӣ (китобдори китобхонаи шоҳй — «Саввон-ал-ҳикмат», устоди Ҳусайн ва Ноҳид), Хуррам, Шамс, Убайд, Наҳвӣ (дӯстони Ҳусайн) ва, аз тарафи дигар, шайх Абӯтоҳир, марди олусчашм ва марди бинипачақ (муридони Абӯтоҳир) давом мекунад.

Дар саҳнаи аввал зиддияти воқеаҳо сар мешавад. Ҳусайн аз дарки фалсафаи ҳакими юнонӣ — Аристотолис ниҳоят шод шуда, ба мардум садақа медиҳад. Ин хурсандии Ҳусайн ба чашми шайх Абӯтоҳир чун хор мехалад. Шайх Ҳусайни ба фалсафаи Юнон машғулшавандаро бидъаткор ва кофир номида, аз пайи таъқиби ӯ мешавад.

Дар саҳнаҳои II-IV қисми якум паҳлуҳои гуногуни амалиё- ти Ҳусайн ошкор мегардад. Аз ҷумла, аз имтиҳони устод Чағонӣ бо сарбаландӣ гузаштан, ба шоҳдухтар Ноҳид шинос шудан, дар хонаи падарӣ ҳамроҳи модараш ба табобати мардум машғул шу- дани образи асосӣ ба тасвир омадааст.

Дар саҳнаҳои қисми дуюм бархӯрдҳои образҳои мусбату манфӣ ба авҷи аълои худ мерасад. Шайх Абӯтоҳир ба хони Туркис- тон — Насри Илек ба таври махфӣ алоқа намуда, таъқиби Ҳусайн ва устод Чағониро қувват медиҳад. Аз тарафи дигар, муҳаббати Ҳусайну Ноҳид назди устод Чағонӣ ва Ситорабону ошкор мегар- дад. Пиеса бо як рубоии машҳури Умари Хайём анҷом меёбад:

Гар бар фалакам даст будӣ чун Яздон, Бардоштаме ман ин фалакро зи миён. В-аз нав фалаке дигар чунон сохтаме, К-озода ба коми дил расидӣ осон.

Дар «Ҷавонии Ибни Сино» порчаҳои шеърӣ зиёд истифода шудаанд.

Дар байни образҳои мусбату манфӣ нақ- ши Ҳусайн мавқеи асосӣ дорад. Ҳусайн

Образҳои асар

ҷавони зирак, соҳибистеъдод ва ташнаи илму дониш мебошад. Ӯ дар овони ҷавонӣ асарҳои китобхонаи «Саввон-ал-ҳикмат»-ро аз бар карда, ба фалсафаи Юнони қадим шинос мешавад, китоби муқаддаси Зардушт — Авасторо мутолиа мекунад, барои мухлисон китоб менависад. Ноҳид барои Абӯлҳасани Наҳвӣ доир ба фалсафа ва ахлоқ 21 ри- сола навиштани Ҳусайнро шунида тааҷҷуб мекунад:

НоҳиД: бисту як рисола… Чанд вақт навиштед?

Ҳусайн: ду сол.

НоҳиД: дар ду сол ҳамин қадар китоб навиштед? Чӣ, магар шумо нахӯрдед, нахобидеду фақат навиштед?

Ҳусайн: ҳар рӯз ва аксаран шабҳо ҳам то бомдод. Ҳар шабонарӯз сӣ, чиҳил ва ҳатто панҷоҳ варақ навишта мешуд.

Дар мубоҳиса бо шайх Абӯтоҳир, ки ба қавли ӯ ҳамаи китобҳои ғайри дини исломро сӯзондан даркор аст, Ҳусайн мегӯяд: «Дони- ши ҳақиқӣ дар оташ намесӯзад, балки обутоб меёбад». Бо ин ҳама донишу фаросат ва қобилияти беҳамтои фитрӣ бо сабаби ҷавонӣ ва камтаҷрибагӣ ҷаҳонбинии Ҳусайн ҳанӯз пурра ташаккул на- ёфта буд. Ҳусайн фикри устодашро, ки «аҷаб нест Абӯтоҳир ва пайравонаш қасди нобуд сохтани китобхонаро кунанд» мегӯяд, рад менамояд: «Онҳо ҳарчанд мутаассиб^{^[1]} ҳам бошанд, гумон на- мекунам, ки ба чунин ҷинояти азим ҷуръат кунанд».

Драматург характер ва шахсияти Ҳусайнро дар инкишоф ва такомул тасвир менамояд. Баробари таҷрибаи зиндагӣ андӯхтан, аз байн рафтани давлати Сомониён ва оташ гирифтани китоб- хонаи шоҳиву устодашро дидан иродаи ӯ қавӣ ва ҷаҳонбиниаш мустаҳкам мегардад. Ҳусайн як умр гӯё васияту супориши устоду маҳбубаи нокомашро ба ҷо меорад, ки аз нав барқарор карда- ни ганҷинаи дониши «Саввон-ал-ҳикмат»-ро дархост намуда бу- данд: НоҳиД: «Ҳусайн! Шумо «Саввон-ал-ҳикмат»- ро зинда ме- гардонед, вай дар сару ёди шумост. Инро ба шумо на ман, балки устодамон мегӯяд. Шумо ин корро дар Хоразм анҷом медиҳед».

Образҳои устод Чағонӣ, Ситорабону ва Ноҳид низ ҳунармандона ва табиию ҷолиб ба тасвир омадаанд. Дар симои Абулфайз Чағонӣ анъанаи бойи китобдорӣ, мактабдорӣ ва таъ- лиму тарбияи ҷавонон дар замони Сомониён таъкид ёфтааст. Устод Чағонӣ донишманди бузург аст, аз илмҳои диниву табиӣ огоҳии комил дорад ва ба тамоми ҳастӣ ба таълиму тарбияи шо- гирдонаш — Ҳусайн ва Ноҳид кӯшиш менамояд.

Аз файзи таълими устод Чағонӣ Ҳусайн ва Ноҳид забонҳои авастоӣ ва арабиро ба дараҷаи аъло аз худ менамоянд, таърихи илму адабиёту фарҳанги хеш ва ҷаҳонро мукаммал меомӯзанд ва ба фалсафаву ахлоқи Юнони қадим мутаваҷҷеҳ мешаванд.

Дар пиесаи «Ҷавонии Ибни Сино» қувваҳои бадиро шайх Абӯтоҳир ва муридони ӯ намояндагӣ мекунанд. Онҳо боиси сӯхта

нобуд шудани китобхонаи бузург, китобдори хирадманд ва ово- рагию бадбахтиҳои Ҳусайну Ноҳид гардиданд.

С. Улуғзода рӯҳи таърихии даврро дуруст ба инобат гирифтааст. Масъала ва муҳтавои асосии пиеса нишон додани қисмати

шахсиятҳои бузурги таърихӣ ва истеъдодҳои нодири фарҳангии халқи тоҷик мебошад. Драматург як давраи кӯтоҳи ҳаёти Шайхурраисро дар айёми ҷавонӣ нишон дода, таъ- кид мекунад, ки асоси эътибору эътирофи шахсиятҳои бузурги фарҳангӣ илму дониш аст. Донишро бошад, маҳз дар давраи ҷавонӣ аз худ кардан зарур аст.

Забони «Ҷавонии Ибни Сино» сода, равон ва образнок буда, ба рӯҳи таърихии асар ва замону макони воқеаҳои тасвиршаванда/
Сухани устод Чағонӣ фасеҳ, образнок ва муассир мебошад. Панду ҳикмат, мақолу зарбулмасал ва таркибҳои маҷозӣ нутқи устодро рангин карда, ҷанбаи ахлоқии онро афзудаанд. Чағонӣ амалиёти хиёнаткоронаи Абӯтоҳир ва муридони ӯро чунин ху- лоса мекунад: «Ҳар ҷо ки қадами ин тоифа шахсҳо расид, ҳафт сол алаф намерӯяд». Ҳусайн ва Ноҳид, ки давраи донишҷуйӣ ва айёми пурасрори ҷавониро аз сар мегузаронанд, гуфторашонро бо порчаҳои шеърии шоирони тоҷику араб ва иқтибосҳои илмии машҳур тақвият мебахшанд.иртиботи комил дорад. Аз ҷумла, калима ва таркибҳои нузул, улум, ашхос, ихвонуссафо, муслимин, алҳац, анцариб, кутубхона, аҳком, уламо шароит ва рӯҳи таърихии за- мони Сомониёнро батамом ҷилвагар месозанд.

Услуби нигориши «Ҷавонии Ибни Сино» низ ҷолиби диққат аст. Хонанда ва тамошобин аз ҷараёни ташаккули шахсия- ти Ҳусайн дар айёми ҷавонӣ ба ваҷд омада, мехоҳад, ки оид ба тақдири минбаъда ва дастовардҳои илмии ин нобиғаи даврон низ маълумот дошта бошад. Нависанда дар оғози қисмҳо ва анҷоми пиеса симои Умари Хайёми Нишопуриро ба тасвир гирифта- аст, ки ӯ баъди чил соли вафоти Ибни Сино тақдири минбаъда ва моҳияти таълимоти Шайхурраисро мухтасар иброз медорад. Гуфтори Умари Хайём ҳикматомез ва пурмуҳтаво садо медиҳад: «Дар ҷайби фалак рози ниҳон бисёр аст. Шайхурраис он розҳоро як-як ошкор намуда, шаҳри донише бунёд карданд. Баландтарин манораи ин шаҳр на он аст, ки ҳама медонанд, на панҷ китоби «ал-Қонун», балки китоби «Шифо» аст».

Ҳамин тариқ, симои Умари Хайём ва рубоиҳои алоҳидаи ӯ бандубаст, хатти сужет, забону услуби нигориш ва мундариҷаи ғоявии пиесаи «Ҷавонии Ибни Сино»-ро такмил дода, ба асар та- момият бахшидааст.

САВОЛ ВА СУПОРИШҲО