Кокутӣ — Ин гиёҳи кӯҳии маълум аст, ки райҳони кӯҳӣ мебошад. Барги баъзеаш дарозак, баъзеи дигараш гирдак аст. Ин гиёҳ навъҳои бӯстонӣ, даштӣ ва кӯҳӣ дорад. Агар ранги баргҳояш сабзи сиёҳтоб бошад, онро кокутии тоҷикӣ (форсӣ) меноманд. Таъми ин тунд ва хушбӯ аст. Гули ҳамаи навъҳои он кабуд аст. Беҳтарини ҳамааш баргаш майдаи дарозаки он аст. Дарозбарги он беҳтар аз гирдакбарги он аст. Мизоҷаш дар дараҷаи дувум гарм ва хушк аст. Вале мизоҷи кокутии кӯҳӣ дар гармӣ ва хушкӣ зиёда аз саҳроӣ мебошад.
Хислатҳои шифобахши он: инро бихӯранд, гиреҳҳои узвҳои баданро мекушояд, балғамро пароканда ва бодҳоро таҳлил медиҳад, инчунин балғамро хушк мекунад: ғизоҳои бадҳазмро сабук мегардонад, боҳро меафзояд, ба хӯрок иштиҳо меоварад; шуш, меъда, ҷигар ва рӯдаҳоро аз балғам ва рӯтубатҳои зарарнок пок менамояд; баромадани бухорҳоро ба майна манъ мекунад, орӯғи балғамиро дафъ месозад; дарди дандон ва дарди суринро, ки сабабаш ҷамъ шудани моддаҳои хунук бошанд, таскин медиҳад; дарди хичак ва бачадонро дафъ мекунад, пешоб ва ҳайзро равон менамояд, инчунин бар зидди заҳрҳо тарёқ мебошад.
Кокутиро бо оби анҷири тар бихӯранд, дамкӯтаҳӣ ва сурфаро шифо мебахшад; агар бо анҷири хушк бихӯранд, арақ меоварад ва ранги рӯро неку ва сара мегардонад. Давоҳои исҳоловарро бо обе, ки дар он кокутӣ ҷӯшонида шуда бошад, бихӯранд, дар меъда ҳазм наёфтан ва ногувор шудани таом, бадбӯ гаштани ғизо дар меъда ва турш шудани онро дар ин узв ба ибро меоварад; беҳузур (беҷо) шудани дил, дарди дил, инчунин қулинҷҳои бодӣ, балғамӣ ва дурдиро дафъ мекунад, дарди рӯдаҳоро сиҳат мебахшад, ҳамаи навъҳои кирми меъда ва рӯдаҳоро (ҳатто кирми кадудонаро ҳам) хориҷ менамояд. Инчунин кокутиро бо асал бардавом бихӯранд, низ ҳамин таъсирро дорад.
Кокутиро пеш аз давоҳои исҳоловар бихӯранд, ахлотро барои дафъ гаштан муҳайё месозад: агар инро бо оби карафс бихӯранд, санги гурда ва хичакро майда карда мерезонад, душвории шошиданро ислоҳ мекунад; агар инро бо майи пӯхтагӣ бихӯранд, заҳрҳои шавкарон, ки сиёҳи заҳрнок аст ва афюнро аз бадан дафъ менамояд; бо сиканҷабин бихӯранд, зарари бачаро дар шиками модар ислоҳ мекунад; бо турб бихӯранд, дарди суринро шифо мебахшад ва гаронии баданро, ки сабабаш зиёд гаштани рутубат бошад, дафъ месозад; бо равғани зайтун бихӯранд, ҳамаи навъҳои дарди рӯдаҳоро сиҳат мебахшад.
Сиркоеро, ки дар он як шаб кокутӣ тар карда шуда бошад ё сиркоасалро (сиканҷабинро), ки аз кокутӣ, асал ва сирко тайёр карда шуда бошад, биёшоманд, агар бемор сурфа надошта бошад, барои иллатҳои сипурз даво мешавад. Кокутиро бо панири нав бихӯранд, баданро фарбеҳ мегардонад.
Кокутиро хуб кӯфта, бо асал хамир сохта, лесида бихӯранд, варами забончаи халқ, варами шуш аз гармӣ, сурфаи тар, зарари газидани каждум ва дигар чонварони заҳрнокро дафъ мекунад. Кокутиро бихоянд, дарди дандонро таскин медиҳад ва чашмро қавӣ мегардонад. Кокутии хушкро кӯфта, бо ҳамвазни он шакар даромехта, каф зада бихӯранд, ба майна баромадани бухороти зарарнокро қатъ мекунад, инчунин чашмро қувват мебахшад.
Агар инро бо таомҳои душворҳазм, монанди ҳарисаи (кисели) гандум, боқило, наск, каллапоча ва гӯшти гӯсола бихӯранд, ҳазми онҳоро сабук ва осон мегардонад ва ба зудӣ аз меъда фурӯд меоварад, инчунин бодҳои онҳоро таҳлил медиҳад. Кокутиро бо ҳамаи навъҳои гиёҳҳое, ки ба чашм зарар мекарда бошад, хоҳ гарммизоҷ ва хоҳ сардмизоҷ бошанд, бихӯранд, зарари онҳоро ислоҳ мекунад. Ва агар инро бо сирко бихӯранд, беҳтарин нонхӯрише мегардад.
10,5 грамм кокутии хушкро кӯфта, бо асал бихӯранд, газидагии каждум ва дигар ҷонварони заҳрнокро шифо мебахшад. Кокутӣ ва зираро кӯфта, як шаб дар сирко тар намуда, баъд он сиркоро дар даҳан гардонанд, дарди дандон ва дарди гулӯро шифо мебахшад. Оби кокутии тарро ба чашм кашанд, гули чашм ва шабкуриро дафъ мекунад. Ин обро бо равғани савсани кӯҳӣ даромехта дар бинӣ бирезанд, моддаҳои бегонаи бисёри тармизоҷро аз майна дафъ мекунад. Агар ин оби кокутиро нимгарм дар гӯш чаконанд, гаронии гӯшро ислоҳ мекунад ва бо шир даромехта бичаконанд, дардашро таскин медиҳад.
Кокутиро кӯфта, бо асал хамир сохта гузошта банданд, варамҳои сахт, ирқуннасо (радикулит) ва дарди суринро шифо мебахшад; инро бо равғани зайтун ва зира сиришта гузошта банданд, нофи беруномадаро ислоҳ мекунад ва боди даруни ин узвро таҳлил медиҳад; инро бо орди. гандуми тафсон хамир сохта гузошта банданд, варамҳои балғамӣ, яъне омосҳои мулоими сардро таҳлил медиҳад; агар бо гандуми кӯфта сиришта гузошта банданд, дарди суринро дафъ мекунад.
Кокутиро пухта дар ҳаммом гузошта банданд, кӯтур, хориш, зардпарвин ва бодҳоро дафъ мекунад. Агар кокутиро дуд кунанд ё онро паҳн намоянд, ҷонварони зарарнок аз он ҷо мегурезанд. Як микдор шохҳои кокутӣ, ҳамин миқдор челонро дар чор баробари ҳар ду об то чоряки об мондан биҷӯшонанду он обро соф карда биёшоманд, хуни ғафсгаштаро соф ва ракиқ мегардонад.
Гули кокутиро биёшоманд, моддаи савдо ва балғамро бо исҳол дафъ менамояд, вале дар ин бобат заифтар аз талхшувоқ аст. Чун 9 грамми онро бо сирко ва намак биёшоманд, савдо ва балғамро бо исҳол дафъ мекунад, инчунин пешоб ва ҳайзро равон месозад. Оби гули тару тозаашро дар офтоб қивом карда бихӯранд, варами мушакҳои ду тарафи забон, забончаи ҳалқ, инчунин ҷӯшиши (пӯхтани) даҳанро сиҳат мекунад.
Аз гули кокути бо шакар ё бо асал мураббо тайёр карда, 9 грамм аз он ё аз гулқандаш ҳамин микдор биёшоманд, заҳрҳоро аз бадан дафъ мекунад ва бемориҳои хунукмизоҷро ба зудӣ шифо мебахшад. Чун шаб вақти хоб аз ин мураббо 4,5 грамм бихӯранд, ба ин мудовамат намоянд, ба майна баромадани бухорҳои зарарнок ва рехта шудани зардобро ба даруни гавҳараки чашм манъ мекунад, зеҳнро қувват мебахшад ва ранги рӯйро сара мегардонад.
Аз гул ва баргҳои кокутӣ равған ҳам тайёр мекунанд ба ин тариқ. Гул ва барги онро дар соя хушк карда, аз он як микдорро дар шаш баробари он оби ширин як шабонарӯз тар карда, баъд онро то чоряки об мондан бо оташи мулоим меҷӯшонанд. Сонӣ хуб молида, аз матоъи бофтаи зич гузаронида соф менамоянду дар зарфе аз болои он об ду баробараш равғани зайтун андохта, дар оташи паст то тамом бухор шуда рафтани об меҷӯшонанд. Агар равған аз ҷӯш монад, ин аломати тамом шудани об аст. Ҳамин равғани кокутӣ ҳисоб меёбад. Вале эҳтиёт кунанд, ки равған доғ нагардад, барои ин ҳангоми аз ҷӯш мондани он зуд аз оташ фуруд оваранд.
Аз ин равған ҳар рӯз як бор як қошуқи ошхурӣ биёшоманд, иллатҳои сардмизоҷи монанди фолиҷ, каҷ шудани рӯй, ларзак, суст ва нотавон гаштани аъзо, дардҳои пушт ва буғумҳо, хусусан қулинҷ, ки варам ва дарди рӯдаҳои ғафс аст, бемориҳои атрофи меъда ва рӯдаҳоро шифо мебахшад — дар ин бобат беҳтар аз дигар равғанҳост.
Хислатҳои давогӣ дар тухмаш қавитар аз барги он аст: агар инро бихӯранд, гиреҳҳоро мекушояд, зардпарвинро дафъ мекунад, боҳро ба ҳаракат меоварад. Агар инро бихоянд, дарди дандонро таскин медиҳад. иштиҳои таомро мекушояд. Агар инро дар нон дохил намоянд, зарарҳои хӯрокро дафъ менамояд, барои барангехта шудани боҳи одамони сардмизоҷ ёрӣ мерасонад. Вале ба дарун истеъмол кардани кокутӣ ба шуш зарар дорад, давои ин зиёнаш сирко хӯрдан аст. Миқдори як бор хӯрдан аз гиёҳи кокути дар як рӯз то 22,5 грамм аст.