АСОСӢ / Таърихи тоҷикон / РЕВОЛЮТСИЯИ СОЛҲОИ 1905-1907

РЕВОЛЮТСИЯИ СОЛҲОИ 1905-1907

В.И.Ленин навишта буд: «Капитализми ҷаҳонӣ ва ҳаракати рус дар соли 1905 Осиёро тамоман бедор карданд. Садҳо миллион аҳолие, ки дар беҳаракатии асримиёнагӣ хорузор ва ваҳшӣ гаштааст, ба ҳаёти нав ва ба мубориза барои ҳуқуқҳои оддитарини инсон, барои демократия бедор шуданд»[1]. Ин суханон ба Осиёи Миёна, аз ҷумла, ба халқи тоҷик низ комилан дахл доранд.

Дар арафаи револютсияи соли 1905[2] пролетариати миллии камшумори Осиёи Миёна дар ҳаракати револютсионӣ роли асосиро бозӣ карда наметавонист. Дар сафи пеши ҳаракати револютсионӣ пролетарҳои рус меистоданд, ки дар шаҳрҳои калони Туркистон ва стансияҳои роҳи оҳан гирд омада буданд. Коргарони рус дар Осиёи Миёна ба воқеаҳои револютсионии солҳои 1905-1907 фаъолона иштирок мекарданд: намоишҳо, корпартоиҳо, маёвкаҳо ташкил намуда, агитатсияи васеъ мегузаронданд, шӯришҳо мебардоштанд, советҳои депутатҳои коргарон ташкил мекарданд.

Ташкилотҳои сотсиал-демократии Туркистон газетаҳои «Рабочий», «Русский Туркестан» ва «Самарканд» мебароварданд. Дар ин газетаҳо ваҳшигарии ҳукумати подшоҳӣ фош карда шуда, аҳволи синфи коргар баён меёфт, вазифаҳои револютсия маънидод карда мешуданд. Газетаҳо инчунин ба задухӯрд бо ҳукумати подшоҳӣ даъват мекарданд.

Дар инкишофи ҳаракати револютсионӣ дар Осиёи Миёна ва фаъолияти ташкилотҳои партиявӣ комитети болшевикии Боку роли роҳбарикунанда мебозид. Комитети Боку ба Осиёи Миёна кадрҳои ходимони партиявӣ фиристода, бо варақаҳо таъмин карда меистод[3].

Муборизаи қаҳрамононаи пролетариати Россия, кори пропагандистӣ-агитатсионӣ ва ташкилӣ, ки болшевикон мебурданд, пролетарҳои маҳаллиро, аз он ҷумла пролетарҳои тоҷикро ба роҳи ҳаёти сиёсӣ дароварда, онҳоро ба муборизаи револютсионӣ ҷалб менамуданд. Меҳнаткашони маҳаллӣ торафт бештар яқин ҳосил мекарданд, ки ба онҳо бойҳои маҳаллӣ ва амалдорони подшоҳӣ зулм мекунанду пролетарҳои рус дар мубориза барои озодии миллӣ ва иҷтимоӣ бародарони калони онҳо мебошанд. Коргарони шуурноктари маҳаллӣ ба ташкилоти болшевикон дохил мешуданд.

То аввалҳои соли 1905 на танҳо дар Тошканд, балки дар як қатор шаҳрҳои дигар, аз ҷумла шаҳрҳои тоҷикнишин ҳам ташкилотҳои партиявӣ вуҷуд доштанд. Дар моҳи октябри соли 1906 генерал-губернатори Туркистон ба вазири ҳарбӣ ба ин мазмун хабар дода буд:

«Самарқанд дувумин маркази амалиёти револютсионерон дар кишвар аст…» Дар шаҳрҳо варақаю брошюраҳо, аз ҷумла, асарҳои В.И.Ленин паҳн карда мешуданд. Газетаҳои болшевикии – «Искра»-и ленинӣ, «Пролетарий», «Вперед», «Новая жизнь» ва ғайра ғояҳои Маркс ва Ленинро дар байни халқ интишор мекарданд. Политсияи Туркистон ҳангоми кофтукови шаҳру деҳаҳои гуногуни генерал-губернаторӣ ин гуна адабиёти инқилобиро беш аз пеш меёфт. Ин адабиёт ба қасабаҳои русҳо, ки дар баъзе маҳалҳои аморати Бухоро[4] воқеъ буд, ба худи шаҳри Бухоро, ҳамчунин ба хонии Хева низ роҳ ёфта буд. «Искра»-и ленинӣ дар Осиёи Миёна ҳанӯз соли 1902 пайдо шудааст (соли 1966 дар архиви шахсии яке аз сокинони шаҳри Ӯротеппа шумораи якуми ин газета ёфт шуда буд). Дар газетаи «Искра» дар бораи аҳволи вазнини меҳнаткашони Осиёи Миёна хабару мақолаҳо чоп карда мешуд ва ин равшан далолат мекунад, ки байни редаксияи ин газета ва ходимони фаъоли инқилобии дар ин ноҳия амалдошта робитаи мустаҳкаме буд. Органҳои матбуоти ленинӣ ба дараҷаи ниҳоят бузург мусоидат карданд, ки ташкилотҳои сотсиал-демократии Туркистон дар арафаи револютсияи якуми буржуазии демократии рус муттаҳид гарданд ва тактикаи дурусти худро кор карда бароянд.

Дар мулкҳои мустамликавии осиёимиёнагии Россияи подшоҳӣ васеъ паҳн шудани брошюраи В.И.Ленин «Ба камбағалони деҳот» аҳамияти махсус дошт. Ин асар, ки аз тарафи доҳии даҳои пролетариат соли 1903 таълиф шуда буд, бо забони ба тамоми табақаҳои аҳолӣ фаҳмо программаи болшевиконро, пеш аз ҳама, программаи болшевиконро дар масъалаи аграрӣ баён мекард. Махсус қайд кардан лозим, ки вақте баҳори соли 1906 дар империяи Россия, аз ҷумла дар Туркистон ҳам ҳодисаҳои револютсионӣ ниҳоят авҷ гирифтанд, газетаи «Зеравшан» (номи пештарааш «Самарқанд»), ки онро сотсиал-демократҳои маҳаллӣ нашр менамуданд, «Ислоҳоти аграрӣ» ном мақолаи махсус чоп карда буд.

Муаллифи ин мақола ба нуктаҳои асари В.И.Ленин «Ба камбағалони деҳот» комилан такя карда навишта буд: «…Намояндаи сотсиал-демократҳои рус Ленин дар брошюрааш «Ба камбағалони деҳот» гӯё қарорҳои съезди III соли 1905 шудаи партияро пешакӣ баён намуда, ҳамчунин менависад, ки аз помешикон на қитъаҳои замин, балки тамоми заминҳоро мусодира кардан даркор… Вазифаи аввалин, асосӣ ва доимии мо бояд мустаҳкам кардани иттифоқи пролетарҳову нимпролетарҳои деҳот ва пролетарҳои шаҳр бошад; модоме ин иттифоқ арзи вуҷуд менамояду мустаҳкам мегардад, пас ҳатман ғалаба ба даст меоварем ва бо суръати тамом ба озодии комили аҳли меҳнат муяссар мешавем»[5].

ҳоҷати гап ҳам нест, ки тезисҳои ленинӣ оид ба мустаҳкам кардани аҳолии мазлуми шаҳру деҳот дар шароити Осиёи Миёна, ки аҳолиаш асосан деҳқонон буданд, чӣ гуна аҳамияти калон доштанд!

Асари классикии коммунизми илмӣ дар Туркистон васеъ паҳн шуда буд. ҳаминро гуфтан кофист, ки сагони бӯйгири подшоҳӣ дар куҷое адабиёти сотсиал-демократиро ёбанд, аз он ҷо ҳатман «Манифести коммунистӣ» ҳам мебаромад. Дар Самарқанд, Хӯқанд, Ашқобод, Марғелон, Тошканд, Марв, Чорҷӯй, Андиҷон – дар ҳама ҷо «Манифести коммунистӣ» буд ва ин ноқуси инқилоб баланд садо медоду халқро ба муборизаи зидди истисмору асорат ба по мехезонд.

Муҳаққиқи тоҷик М.Аслонов рӯйхати китобу мақолаҳои пинҳониеро меоварад, ки дар байни ҳуҷҷатҳои сардори уезди Хуҷанд ёфт шудаанд. Дар ин ҷо мо асарҳои В.И.Ленин «Маърӯза дар бораи съезди муттаҳидкунандаи Партияи сотсиал-демократии коргарии Россия», «Аз нав дида баромадани программаи аграрии партияи коргарӣ», «Пароканда кардани Дума ва вазифаҳои пролетариат», «Ду тактикаи сотсиал-демократия дар револютсияи демократӣ», асари К.Либкнехт «Тортанакҳо ва пашшаҳо», Р.Люксембург «Револютсияи рус», Б.Самойлов «Озод кардани коргарон бояд кори худи коргарон бошад», Пол Лафарг «Материализми иқтисодии Карл Маркс» ва дигар китобу мақолаҳоро мебинем[6].

Бешубҳа, ташкилотҳои сотсиал-демократии Туркистон, ки ба онҳо В.И.Ленин ва ҳамсафонаш роҳбарӣ мекарданд, дар масъалаи дар байни халқҳои Осиёи Миёна паҳн кардани ғояҳои револютсионии болшевикон хизмати бузургеро анҷом доданд. Сабаб маҳз ҳамин буд, ки револютсияи солҳои 1905-1907 на фақат ноҳияҳои аз ҷиҳати иҷтимоиву иқтисодӣ ва саноатӣ нисбатан мутараққии маркази мамлакат, балки ҳамчун сели тавоно тамоми гӯшаву канорҳои мустамликавии осиёимиёнагии империяро пахш кард.

Уқдаи беҳад печдарпечи ихтилофҳои иҷтимоӣ, ки хоси ноҳияҳои руснишин буд, дар кишвари Туркистон ба касофати зулми гарони миллӣ боз ҳам мураккабтар мешуд. Пролетариати Туркистон нисбат ба пролетариати марказҳои калони саноатӣ аз ҷиҳати сиёсӣ ба андозае қафо мемонд, он қадар муташаккилу муттаҳид набуд ва мисли пролетариати марказҳои калони саноатӣ дар муборизаи синфию сиёсӣ таҷрибаи казоӣ ҳам надошт, вале маҳз бори гарони зулми миллӣ кори пролетариати Туркистонро хеле осон мекард. Тасодуфӣ нест, ки вусъати воқеаҳои револютсионии Осиёи Миёна ҳукуматдорони Россияи подшоҳиро ҳам дар худи Петербург ва ҳам дар худи генерал-губернаторӣ гаранг карда партофт. Ин ҳодисаҳо барои онҳо ногаҳонӣ шуданд.

Зимнан муборизони зидди зулму асорат дар Осиёи Миёна равшан ба исбот расонданд, ки онҳо ҳамсафони лоиқу шоистаи он қувваҳои револютсионие буданд, ки дар саросари мамлакати сермиллат амал доштанд.

«Якшанбеи хунин»-и 9 январи соли 1905, ваҳшиёна тирборон шудани намоишгарони беяроқ тамоми мамлакатро аз қаҳру ғазаб ба даҳшат оварду боиси нафрату адовати аҳли кишвари Туркистон ҳам гардид. Бо ташаббуси болшевикон дар рӯзи «Иди Татяна», яъне 12 январи 1905, ки дар ин рӯз 150-солагии Университети Москва ҷашн гирифта мешуд, дар чандин шаҳрҳои генерал –губернаторӣ-дар Тошканд, Самарқанд, Қизиларват митингу намоишҳо шуда, иштирокчиёни онҳо дар ҷавоби ваҳшонияти нӯкарони бенӯхтаи подшоҳ, ки дар Петербург содир намудаанд, қаҳру ғазаб ва нафрату кинаи худро изҳор доштанд.

revolutciya

Дар  Самарқанд — дар зиёфате, ки ба муносибати ҷашни Университети Москва барпо гардид, болшевикон М.В.Морозов ва П.В.Позняков иштирок карданд. Азбаски дар зиёфат асосан зиёиён ширкат меварзиданд, Морозов ба онҳо муроҷиаткунон нутқи шӯълаваре эрод кард ва хотирнишон намуд, ки «дар университет алангаи инқилоб мудом шӯълавар буд». Вақте бо талаби қисми иртиҷоии ҳозирон гимни подшоҳӣ навохта шуд, болшевикон ва ҳамфикрони онҳо намоишкорона аз зиёфат баромада рафтанд. Бисёр аҳамияти калон дошт, ки револютсионерони Туркистон ба «Иди Татяна» ранги рӯирости сиёсӣ доданд, алалхусус, мумкин гуфт, ки ин якумин воқеае буд, ки дар мулкҳои осиёимиёнагии ҳукумати подшоҳӣ зидди он ин қадар эътирози оммавӣ зоҳир карда шуд.

Баҳори соли 1905 дар кишвари Туркистон ҳаракати сотсиал-демократӣ хеле вусъат ёфт. Махсусан, «Гурӯҳи муттаҳидаи сотсиал-демократҳо ва сотсиал-револютсионерҳо», ки аз охири соли 1904 то марти 1905 амал дошт, (моҳи марти 1905 онҳо аз ҳам ҷудо шуданд ва гурӯҳи тошкандии РСДРП таъсис ёфт) хеле фаъолона кор кард. Ин гурӯҳ чанд варақаву шиорҳо бароварда, наш­рияҳои гурӯҳҳои сотсиал-демократӣ ва ташкилотҳои дигар ноҳияҳои мамлакатро дар Осиёи Миёна паҳн мекард. Яке аз варақаҳои гурӯҳи тошкандии РСДРП аз санаи 2 апрели соли 1905 махсус барои коргарони роҳи оҳани Осиёи Миёна навишта шуда буд ва даъват мекард, ки роҳиоҳанчиён ва дигар коргарони ёрдамчии стансияи Черняево иззати нафси худро нигоҳ доранд, аз маъмурият иҷрои талабҳои худро исрор намоянд ва агар маъмурият рад кунад, корро партоянд[7]. Ин даъватнома ва дигар корҳои револютсионерон, ки дар байни коргарони роҳи оҳан бурда мешуд, натиҷаи хуб доданд. «Черняевагиҳо» аз шарикони дар дигар стансияҳо кор мекардагии худ намонданд ва аз 9 апрел корро партофтанд. Ин нахустин иқдоми меҳнаткашони мазлуми генерал-губернатории Туркистон буд, ки дар арсаи неҳзати зиддиҳукуматӣ гузошта шуд. Ин неҳзатҳо аз бисёр ҷиҳат номуташаккил ва бенизом бошанд ҳам, вале ояндаи онҳо калон буд.

Корпартоиҳои отряди пешқадами пролетариати Осиёи Миёна – роҳиоҳанчиён бо мавҷи тавонои шӯру ошӯбҳои камбағалони деҳот, ки баҳори соли 1905 якбора авҷ гирифта буд, ба ҳам печида рафт. Шӯру ошӯбҳои деҳқонон тамоми Туркистони Россияро фаро гирифтанд, аммо дар водии Фарғона вусъати махсус доштанд. Онҳо зоҳиран зидди қаллобию каззобӣ ва фиребу найрангу бедодию худсариҳо, ки дар вақти интихоби калонони деҳот рӯй медод, инчунин бар зидди тақсимоти беинсофонаи об нигаронида шуда буданд.

Моҳи майи соли 1905 пур аз ҷамъомаду намоишу корпартоиҳое буданд, ки дар онҳо табақаҳои навбанави шаҳриён ва камбағалони деҳот, инчунин баъзе намояндагони табақаҳои майда-буржуазӣ, солдатҳои ақидаву мафкураашон револютсионӣ, муаллимон, адвокатҳо, инженерҳо ва дигар намояндагони ба револютсия хайрхоҳи зиёиён иштирок мекарданд. Тобистони соли 1905-уми Туркистон ҳам аз митингу намоишҳои сиёсӣ ва вусъати корпартоиҳо моломол буд. Обрӯю эътибори ташкилотҳои сотсиал-демократӣ дар байни омма торафт баланд мешуд, онҳо аз пеш беш варақаву даъватномаҳо чоп мекарданд, кори ташкилии худро такмил медоданд. Намоишҳо дар Тошканду Самарқанду Ашқобод ва дар дигар шаҳрҳои кишвари Туркистон зери шиорҳои «Зинда бод озодӣ!» «Нест бод ҳукумати мутлақа!» мегузашт. Дар корпартоиҳо вакилони харҷ, либосдӯзон ва коркунони нақлиёти шаҳр ширкат меварзиданд. Масалан, дар Самарқанд қариб тамоми коркунони муассисаҳои савдо, корхонаҳои чойпечонӣ, ки аксарияти он коркунон аз ҷумлаи миллатҳои маҳаллӣ буданд, дар корпартоӣ иштирок карданд.

ҳаракати эътироз торафт вусъат меёфту қӯшунҳои Округи ҳарбии Туркистонро ҳам фаро гирифт. Дар ин кор ҳам хизмати ташкилотҳои сотсиал-демократӣ калон аст. Бисёр даъватномаҳои онҳо махсус барои солдатҳо навишта шуда «Ба солдатҳо!» ном доштанд. Дар ин даъватномаҳо ҳаққонӣ исбот карда мешуд, ки ҳокимияти мутлақа, капиталистҳо ва помешикҳо барои пролетариату деҳқонони тамоми империяи Россия ҳар қадар касофатбор бошад, барои солдатҳо ҳам ҳамон қадар фалокатбор мебошад. Дар баъзе қисмҳои ҳарбӣ кружоку комитетҳои солдатҳо таъсис меёфтанд, ки зери таъсири сотсиал-демократҳо буданд. Ин кружоку комитетҳо дар анҷоми корҳои сиёсиву тарбиявии байни қӯшунҳо хизмати калон карданд. Тасодуфӣ нест, ки тобистони соли 1905 дар баталйони саперҳои Тошканд, дар ротаи телеграфчиёни ҳарбии Туркистон, дар баталони 7-уми тирандозони Туркистон, дар баталйони роҳиоҳанчиёни ҳарбии Закаспий ва дар дигар қисмҳои ҳарбӣ зуд-зуд шӯру ошӯбҳо мешуданд. Ин шӯру ошӯбҳо пешхабари ҳамон неҳзатҳои қатъӣ буданд, ки минбаъд бунёди тартиботи ҳукумати подшоҳӣ — қӯшунҳоро фаро гирифт.

Авҷи тавонои ҳаракатҳои револютсионӣ дар ноҳияҳои марказии мамлакат, дар Украина ва дар Кавказ тирамоҳи соли 1905 дар кишвари Туркистон ҳам хеле ҳамовозӣ ёфт. Дар ин бобат корпартоии умумии сиёсӣ, ки моҳи октябр дар Россия ба вуқӯъ омад, хеле мусоидат кард. Дар ҷидду ҷаҳди револютсионии меҳнаткашон чӣ мақом доштани он корпартоиро В.И.Ленин батафсил тавсиф додааст: «Корпартоии сиёсии умумироссиягӣ ин дафъа ҳақиқатан ҳам тамоми мамлакатро фаро гирифта, ҳамаи халқҳои «империя»-и лаънатии Россияро ба хуруҷи қаҳрамононаи синфи мазлумтарин ва пешқадамтарин муттаҳид намуд. Пролетарҳои ҳамаи халқҳои ин империяи ҷабру зулм акнун дар як армияи бузурги озодӣ ва армияи сотсиализм  саф  ороста истодаанд. Москва ва Петербург бо ташаббуси револютсионии пролетарии худ сазовори шаъну шараф гардиданд. Пойтахтҳо корпартоӣ карданд, Финландия корпартоӣ мекунад. Кишвари Остзей бо сардории Рига ба харакат ҳамроҳ шуд»[8].

Ин нуктаҳоро, ки 31 /18/ октябри соли 1905 баён шудаанд, пурра ба Осиёи Миёна ҳам нисбат додан мумкин аст. Тамоми роҳи оҳани Осиёи Миёна аз кор монд, зеро тамоми роҳиоҳанчиён корро партофтанд. Аз баромадҳои пештараи роҳиоҳанчиён фарқи ин корпатоӣ дар ҳамин буд, ки талаботи коргарон хосияти амиқу яқини сиёсӣ доштанд. Ин корпартоӣ барои тарафдорию дастгирии роҳиоҳанчиёни қисми европоии мамлакат ташкил карда шуда буд ва ин роҳиоҳанчиён дар баробари талаби беҳтар кардани аҳволи иқтисодии худ ҳамчунин программаи мубориза барои ҳуқуқҳои сиёсиро ҳам пеш ниҳода буданд. Корпартоӣ аввал дар Ашқобод сар шуд ва зуд дар саросари роҳҳои оҳани Осиёи Миёна дастгирӣ карда шуд. Дар Ашқобод, Қизиларват, Тошканд, Самарқанд ба роҳиоҳанчиён, коргарону коркунони дигар соҳаҳо – коркунони матбааҳо, вакилони харҷ ва ғайраҳо ҳамроҳ шуданд. Коргарони матбааи Демурови шаҳри Самарқанд, ки маҳз дар ҳамин матбаа газетаи «Самарқанд»– органи болшевикон чоп мешуд, хеле фаъолона амал карданд.[9] Онҳо дар сафи пеши пролетариати Самарқанд мубориза мебурданд Ва ҳанӯз соли 1904 ва ибтидои соли 1905 ба онҳо муяссар шуда буд, ки шароити кори худро ба андозае беҳтар кунанд.

Ташкилоти болшевикони Самарқанд ба муборизаи меҳнаткашон барои гузарондани корпартоии умумӣ сарвар шуд. Аллакай 17-уми октябр коргарони шаҳр ба корпартоии роҳиоҳанчиён ҳамроҳ шуданд ва рӯзи дигар намоиши умумии серодам ташкил намуданд. Дар бораи воқеаҳои 18-уми октябри Самарқанд мухбири газетаи «Русский Туркестан» чунин навишта буд: «Рӯзи сешанбе, соати 10 ба кӯча баромадаму дидам, ки ҳар ду матбаа бастагӣ, магазину дӯконҳо қулф; аз гимназияи бачагон писарбачаҳо «Ура!», «Зинда бод озодӣ!» – гӯён додзанон берун рехтанд, талабаҳои синфҳои болоии гимназия ба тарафи гимназияи духтарон давиданд, ки онҳоро ҳам «бардоранд». То соати 12 тамоми коргарони шаҳри Самарқанд корро партофтанд. Идораҳои нақлиёти шаҳр ҳам ба корпартофтагон ҳамроҳ шуданд. ҳаёти шаҳр дар як они ҳол карахту шах шуда монд. Мардумони тангназар ҳаросон ғаллаву дигар хӯрокворӣ харид карда захира менамуданд, зеро гурдаашон мекафид, ки корпартоӣ дер давом хоҳад кард. Дар воқеъ, то бегоҳ тамоми нонвойхонаҳо руст буданд, фақат қарибиҳои шом мардум дар митинг ҷамъ омада қарор доданд, ки нонвойхонаҳо ва дӯконҳои қассобӣ фавран кушода шаванд»[10].

Сонитар, ба роҳиоҳанчиёни Осиёи Миёна коргароне ҳамроҳ шуданд, ки шохаи ҷанубии роҳи оҳани Оренбург-Тошкандро месохтанд. Дере нагузашта корпартоии роҳиоҳанчиён ба корпартоии умумии сиёсӣ табдил ёфт. Пролетариати Самарқанд, ки сарвараш болшевикон буданд, ҷавобан ба манифести 17 октябри 1905-уми подшоҳ намоиши тавоное ташкил доданд ва дар чорбоғи шаҳр митинги серодаме барпо карданд, ки дар он зиёда аз ҳазор кас иштирок доштанд. Ба раёсати маҷлис якдилона болшевик М.В.Морозовро интихоб карданд. Вай ҳозиронро даъват намуд, ки эҳтироми шаҳидонро ба ҷо оваранд.

ҳукуматдорон митингро бо воситаи дастаи казакҳо пароканда карданӣ шуданду вале натавонистанд. Дар резолютсияе, ки ҳозирон қабул карданд, чунин гуфта мешуд: «…мо ба синфи коргар, ба ин муборизи суботкору фидокори роҳи озодӣ изҳори ҳамдардӣ менамоем ва талабҳои иқтисодии вайро, аз он ҷумла ин талабҳо – бетаъхир ҷорӣ кардани рӯзи 8-соатаи кор ва дар тамоми соҳаҳои меҳнату истеҳсолот муқаррар кардани рӯзи пурраи истироҳатро қатъиян дастгирӣ мекунем… ҳамаи ононе, ки вобаста ба фаъолияти сиёсӣ таъқиб шудаанд, бояд фавран авф карда шаванд. ҳамаи маҳбусони сиёсӣ ва бадарғашудагон бояд фавран озод карда шаванд»[11].

Мутаассифона, сотсиал-демократҳои Самарқанд ба ҳуҷҷати авомфиреби подшоҳ – манифести 17 октябр созишкорона муносибат намуданд ва ин кори онҳо ба ҳукуматдорони Самарқанд ба андозае имкон дод, ки корпартоии октябрро шикаст диҳанд. Вале корпартоиҳое, ки дар Самарқанд ва дар дигар маҳалҳои кишвар торафт авҷ мегирифтанду ба он коргарони заводи пахта ва дигар заводҳо низ ҳамроҳ шуданд, далолат менамуд, ки шуури сиёсӣ ва синфии меҳнаткашон хеле баланд шудааст. Қувваҳои револютсионии кишвар, ки ҳанӯз таҷрибаи кофӣ надоштанд, саҳву хатоҳои худро бартараф мекарданду аз онҳо ибрат мегирифтанд, дасисаву тӯҳмату бӯҳтонҳои ҳукуматдоронро рафъ месохтанд, ба кушокушиҳову террори политсайҳову казакҳо муқобилат мекарданду торафт равшану возеҳтар изҳор медоштанд, ки қувваи сиёсие гардидаанд, ки иқтидори онро пурра ба назар нагирифтан мумкин нест.

ҳамин ҳам аҳамияти аввалиндараҷа дошт, ки муборизони пешқадам – аъзоёни ташкилотҳои сотсиал-демократӣ (болшевикӣ) зарурати ба муборизаи зидди ҳукумати подшоҳӣ ва иртиҷоъпарастони ҳам умумироссия ва ҳам маҳаллӣ ҷалб кардани оммаи миллатҳои маҳаллиро нағз мефаҳмиданд. А.В.Пясковский комилан дуруст таъкид менамояд, ки «Русский Туркестан» ва «Самарқанд» барин органҳои матбуот «масъалаи озодӣ ва баробарии миллатҳо, масъалаи муборизаи зидди миллатчигии буржуазиро ба таври болшевикона пеш мениҳоданд ва борҳо ба ҳимояту муҳофизати халқиятҳои мазлуми Туркистон баромаданд. Масалан, газетаи «Русский Туркестан» моҳи декабри соли 1905 «Неҳзати озодӣ ва мардуми таҳҷоӣ» ном мақолае чоп карда, дар ин мақола навишта буд: «Онҳо (яъне намояндагони аҳолии маҳаллӣ –Б.Ғ.) оқибати нохуши корпартоии роҳиоҳанчиён ва дигар корпартоиҳоро фаҳмида, рӯирост изҳори умед менамоянд, ки пас аз табаддулоти давлатӣ дар ноҳияи дурдасти мо ҳам тартиботи дигар муқаррар мегардад ва баробари ҷорӣ шудани ин тартибот даҳшати ҳалокатбори худсарию зулму асорату зӯроварӣ, ки зодаи тарзи мавҷудаи идора асту дар ниҳоди мардум тамоми падидаҳои солими ташаббуси шахсӣ, фаъолияти ҷамъиятӣ ва, умуман, пешрафти маданиро тамоман сӯхтаву хокистар мекунад, абадуддаҳр барҳам хоҳад хӯрд. Аз афти кор, кайҳо вақти он расидааст, назарияи беақлонаи нажодҳои олию омиро, ки мувофиқи он нажодеро Худо барои ҳокимият халқ кардаасту нажоди дигар – нажоди омиро ба тадриҷан нест шудан аз арсаи таърихи башар маҳкум намудааст, ба қуттии ахлот бурда партоем. Фақат тартиботи давлатдории мо барин тартиботе, ки аз ӯҳдаи ягон иқдоми эҷодию оқилона баромада наметавонад, тавонистааст, ин гуна назарияро асоси сиёсати дохилии худ қарор диҳад ва ин гуна сиёсатро нисбат ба мардумони шарқӣ ва сибирӣ раво бинад. Мо шубҳае надорем, ки аҳолии шашмиллионнафараи кишвари Туркистон дар ҳаёти иқтисодии Россия ва дигар мамлакатҳо мақоми намоёнеро хоҳад дошт, вале ин кор бо комёбии комил ба шарте ҷомаи амал мепӯшад, ки қобилияти меҳнат ва умуман фаъолияти иқтисодии аҳолӣ ба дараҷаи лозима баланд бардошта шавад, ин кор бошад, ба шарти озодии комили сиёсии ин халқи меҳнатдӯсту дилсоф қобили иҷро аст»[12].

Газетаи «Самарқанд» навишта буд: «Замоне, ки ҳокимияти мутлақа бо тарғибу ташвиқи риёкоронаи одамбадбинӣ ва низои миллӣ тамоми мамлакатро пур аз накбат менамуд, пролетариати тамоми миллатҳо дар муборизаи зидди ҳукумати подшоҳӣ муттаҳид кардани муборизони ҳамаи миллатҳоро ягона роҳи халосӣ мешумурд»[13].

Ташкилоти сотсиал-демократии Туркистон даъватномаҳо, варақаҳо, хитобномаҳое, ки аз маркази Россия мегирифт, дар маҳалҳо бо усули гектограф нусхаи онҳоро зиёд мекарду интишор менамуд. 9 январи соли 1906 дар яксолагии «Якшанбеи хунин» дар кӯчаву паскӯчаҳо ва дару дарвозаҳои Ўротеппа «Ба гражданҳои Ўротеппа» ном хитобномае пайдо шуд, ки бо гектограф чоп карда буданд. Дар ин хитобнома шиорҳои «Нест бод ҳокимияти матруки мутлақа!», «Зинда бод Маҷлиси муассисон!» зикр шуда буд. Хитобнома хусусуяти сирф револютсионӣ дошт. Дар байни аҳолии Ўротеппа, ки шаҳри аз ҷиҳати саноат нисбатан суст тараққикардае буд, паҳн шудани ин гуна хитобнома шаҳодат медод, ки ташкилоти револютсионии пинҳонкор дар арафа ва дар давраи Револютсияи Якуми Рус дар бобати ташаккули ҷаҳонбинии сиёсии аҳолии маҳаллӣ таъсири калон дошт[14].

Бо мақсади муттаҳид кардани ҳамаи ташкилотҳои партиявии Туркистон дар моҳи феврали соли 1906 якумин Конференсияи ташкилотҳои сотсиал-демократии Туркистон даъват карда шуда буд. Конференсияи мазкур дар хусуси ташкил додани Иттифоқи ташкилотҳои туркистонии партияи сотсиал-демократии Россия қарор мебарорад. Инчунин дар бобати вусъат додани кори байни пролетариати миллии маҳаллӣ қарор қабул карда мешавад.

Дар моҳи сентябри соли 1906 конференсияи дувуми ташкилотҳои туркистонии сотсиал-демократҳо дубора ба ин масъала таваққуф карда, бори дигар зарурати пурзӯр кардани муборизаи револютсиониро дар байни меҳнаткашони маҳаллӣ таъкид намуд. Ин мавқеи болшевикон шаҳодат медод, ки онҳо ба муборизаи зидди ҳукумати подшоҳӣ сафарбар кардани меҳнаткашони тоҷик, ӯзбек, туркман, қирғиз ва дигаронро нағз мефаҳмиданд. Ташкилоти партиявии Самарқанд аз рӯи қарордодҳои мазкур амал карда, бо меҳнаткашони миллати маҳаллӣ алоқаи зич барқарор менамояд.

19 октябри соли 1905 таҳти раёсати болшевик Морозов маҷлиси калон барпо мегардад. Коргарони маҳаллӣ на фақат дар маҷлис ҳозир буданд, балки дар он фаъолона иштирок мекарданд. Дар резолютсияе, ки маҷлис қабул карда буд, чунин гуфта мешавад: «Маҷлис аз рӯи изҳороти коргарони ҳозирбудаи сартҳо (он вақт ӯзбеку тоҷиконро ҳамин тавр меномиданд–Б.Ғ.) қарор дод, ки талаботи иқтисодии мардуми маҳаллиро дастгирӣ кунад ва ҳамаи он фирмаҳоеро, ки меҳнати мардуми маҳаллиро истисмор карда меоянд, сахт мазаммат мекунад».

Таъсири болшевикон ба коргарони маҳаллӣ чунон зӯр буд, ки аксар вақт корпартоиҳо характери револютсионӣ, сиёсӣ доштанд. Соли 1905 дар Осиёи Миёна ҳатто «Иттифоқи роҳиоҳанчиён» таъсис ёфта буд, ки кори Советҳои депутатҳои коргаронро иҷро мекард. Дар байни аскарон ҳам ошӯб мехест. Чунончи, 25–27 декабри соли 1905 дар Хуҷанд дар ротаи понтонии туркистонӣ шӯриши револютсионӣ сар зада буд. Шӯриш бераҳмона пахш гардид. 26 нафар аскарони ротаи понтонӣ ба ҳабс гирифта, 7 нафарашон бадарға карда шуданд.[15] Аз рӯи маълумоти архив, дар ноябри соли 1905 дар 9 заводи пахтатозакунии Бухорои Нав корпартоӣ шуда, соли 1906 шӯриши яроқноки роҳиоҳанчиён ба амал омадааст.

Таъсири болшевикон на ин ки ба коргарону солдатҳо, балки ба дигар табақаҳои аҳолии маҳаллӣ мегузашт. Масалан, косибони Самарқанд аз додани андоз сар кашиданд, дар Ӯротеппа деҳқонон андози заминро супурдан нахостанд. Генерал-губернатори Туркистон Сахаров 10 октябри соли 1905 ба Трепов хабар дода буд, ки эҳтимол шӯриши мусаллаҳ бархезад. Граф Витте дар телеграммаи рамзӣ ба генерал-губернатор 25 декабри соли 1905 чунин навишта буд: «ман ба шумо маслиҳат медиҳам, ки ба кишвари дар ихтиёри шумо будагӣ ҳолати ҳарбӣ ҷорӣ карда, ба корпартоён ва револютсионерон қатъиян хотима диҳед, вагарна кор ба ҷое мерасад, ки мо дар байни мардуми маҳаллӣ ҳама гуна нуфузу эътибори худро гум карда, ба шӯриш замина тайёр мекунем».

Губернатори ҳарбии вилояти Самарқанд ба генерал-губернатори Туркистон дар моҳи декабри соли 1905 ба ин мазмун хабари хавотирангез дода буд: «Дар он қисмати Самарқанд, ки мардуми маҳаллӣ менишинад, агитаторон халқро ёд медиҳанд, ки андоз ва дигар хироҷҳоро насупоранд. Дар натиҷа ин ба ҷамъ шудани андозу хироҷ аз аҳолии уезду шаҳрҳо хеле таъсир мерасонад». Дар ҳақиқат, боқимондаҳои андозу хироҷ дар уезди Хуҷанд ба 355 ҳазор сӯми тилло, дар Самарқанд ба 155 ҳазор сӯм расида буданд.

Ошӯбҳои деҳқонон дар ҳама ҷо ба амал меомаданд. Сардори уезди Хуҷанд навишта буд, ки тирамоҳи соли 1905 тамоми аҳолии уезд аз адои ҳама гуна андозу хироҷ «ҳам давлатию ҳам иҷтимоӣ» бо исрор саркашӣ карданд. Масалан, вай деҳаи Ғончиро мисол меоварад, ки аз аҳолии он ҷо аз нимаи дувуми соли 1905 сар карда то июли 1906 «ягон андозе ҷамъ кардан мумкин нашуд», чунки деҳқонон ба қавли сардори уезд, «як навъ муқобилати ғайрифаъолонаи дурудароз» нишон додаанд. Зимнан, кор фақат «бо муқобилати ғайрифаъолона» анҷом намеёфт. Дар баъзе ҷойҳо деҳқонон аз ҷонашон сер шуда, ба ҳукуматдорони подшоҳӣ рӯирост муқобилат мекарданд. 29 марти соли 1906 дар қишлоқи Чоркӯҳи вулуси Исфара воқеаи тезу тунде рӯй медиҳад. Ёрдамчии сардори уезди Хӯқанд капитан Румянсев бо ҳамроҳии қариб даҳ нафар амалдорон барои яктарафа кардани ҷанҷоли обёрӣ ба он ҷо меравад. Дар вақти ба вулуси ҳамсоя як қисми обро сар додани шудани амалдорони подшоҳӣ гурӯҳи калони деҳқононе, ки бо сангу таёқ мусаллаҳ буданд, онҳоро фавран миёнагир мекунанд. Аз байни издиҳом нидоҳои: «Онҳоро сангсор кунед!» «Занед онҳоро!» баланд мешавад. Баъзе аз амалдоронро аз болои асп гирифта партофта, беяроқ мекунанд. Баъд дар худи ҳамон ҷо ҷамъомади деҳқонон барпо шуда, оқсаққоли қишлоқро, ки мардум бисёр бад медид, иваз мекунанд ва аз ёрдамчии уезд талаб мекунанд, ки фармонро дар бораи тасдиқ намудани оқсаққоли нав фавран имзо кунад. Румянсевро ғайр аз ризоият чораи дигар набуд. Оқсаққоли нав ҳамон дам ба иҷрои кори худ шурӯъ мекунад.[16] Айнан хамин гуна воқеа дар деҳаи Қӯштегирмони вулуси Нов рӯй дод. Ба он ҷо ҳам барои ҳалли ҷанҷоли об бо як гурӯҳ одамонаш пристави Исфону штабс — капитан Артсишевский омад. Мисли Чоркӯҳ дар ин ҷо ҳам онҳоро деҳқонони бисёр (зиёда аз 150 нафар) пешвоз гирифтанд, ки аз бедодии маъмурият ба дод омада буданд. Вақте бо фармони Артсишевский обро бастанд, мардум якбора дарафтода, худашон обро кушоданд, худи Артсишевскийро қариб зада чаппа карда буданд, штабс-капитан маҷбур шуд, ки одамонашро гирифта гурезад.

Мо фақат ду мисол овардем, ки ба ҳама ҷо хос буд. Саҳифаҳои матбуоти он солҳо, даҳҳо ҷилд материалҳои архив пур аз тасвири шӯру ошӯбҳои деҳқонон мебошад, ки шаклу вусъати гуногун доштанд. Худ аз худ маълум аст, ки амалдорони подшоҳӣ асли воқеаро ба ҳар роҳ таҳриф менамуданд, хусусияти иҷтимоӣ доштани он шӯру ошубҳоро рӯйпӯш мекарданд. Аз иттиҳоди ҳаракати револютсионии табақаи пешқадами русҳои кишвар ва муборизаи озодихоҳонаи аҳолии маҳаллӣ, ки болшевикон маҳз барои амалӣ шудани ҳамин гуна омилҳо исроркорона мубориза мебурданд, амалдорони подшоҳӣ мурданивор метарсиданд.

Яке аз шаклҳои ошӯбҳои деҳқонон ба бойҳои маҳаллӣ ва маъмурии подшоҳӣ ҳамла овардан буд. Статистикаи расмӣ ин гуна ошӯбҳоро «ҳамлаоварии ғоратгарона» ҳисоб мекард, вале дар асл ҳама вақт дар паси таъбири «ҳамлаовариҳои ғоратгарона» золимону истисморкунандагони худро ҷазо додани деҳқонони камбағал пинҳон дошта мешуд.

Статистикаи ин гуна «ҳамлаовариҳо» аз рӯи «Маҷмӯаи гузоришоти воқеаҳо», ки идораи вилоятии Самарқанд тартиб дода буд, чунин аст:

Солҳои 1900–1904 – 131 бор ҳамла.

Солҳои 1905–1909 – 359 бор ҳамла.

Чунон ки дида мешавад, ба муносибати револютсияи соли 1905 дар кишвари Туркистон миқдори «ҳамлаовариҳои ғоратгарона» афзудаанд. Дар байни иштироккунандагони онҳо шахсони шуҷое низ буданд, ки бо корномаҳои худ шӯҳрат ёфтаанд. Яке аз ин қабил шахсони номвар Намоз Пиримқулов ном деҳқони камбағале буд, ки ба дастаи деҳқонони Самарқанд роҳбарӣ кардааст. Ёрдамчии губернатори ҳарбии Самарқанд дар бораи ин одам ба сардори худ чунин менависад: «Намоз дар байни мардуми камбағал бисёр ном баровардааст. Барои хизмати одамон саховатмандона ҳақ медиҳад, танҳо бойҳоро ғорат мекунаду ба камбағалон бо пул, ғалла, тухмӣ барои кишт ва ғайра ҳар гоҳ ёрдам карда меистад»[17]

Намоз ба дастгирию ҳамкории камбағалони деҳот такя мекард. Маҳз отряди вай аз ҷумлаи камбағалони деҳот пур мешуд, маҳз камбағалони деҳот ба вай мадад мекарданд, ки аз таъқиби ҳукуматдорон халос шавад. Аз архив ҳуҷҷате ёфт шуд, ки онро яке аз намояндагони маъмурияти ҳукумати подшоҳӣ тартиб дода будааст. Ин намоянда ин тавр менависад: «Мардуми уезд ба ҳеҷ ваҷҳ ягон дарак намедиҳанд, ҳеҷ кас, ҳатто подабонҳо ҳам, намегӯянд, ки даста аз куҷо гузашт, ба куҷо рафт, ҷавоби ҳама як хел: ҳеҷ чизро надидаам, ҳеҷ чизро намедонам. Аз чор се қисми одамони маъмурияти маҳаллӣ тарафдори Намоз; роҳбарони даста дар ҳамсоягии онҳо зиндагӣ мекунанду вале онҳо ягон хабар намедиҳанд. Ҷавоби аксари онҳо ҳам як хел: ҳеҷ чизро намедонам»[18]. Амалиёти ғаюронаву далеронаи шӯришгарони Намоз Пиримқулов то дар Туркистон андак паст шудани мавҷи ҳаракати револютсионӣ давом дошт. Фақат дар нимаи дувуми соли 1908 ҳукуматдорони подшоҳӣ эълон карданд, ки ин ҳаракат қатъ шудааст, ҳол он ки сарвари ҷасуру шуҷои ин ҳаракат Намоз Пиримқулов ҳанӯз моҳи июни соли 1907 ҳалок шуда буд.

Дар ин мобайн дар охири соли 1915 дар саросари Туркистон оташи инқилоб аланга мезад. Пас аз корпартоии умумии сиёсӣ октябри ҳамон сол дар қалъаи Тошканд шӯриши мусаллаҳ сар зад ва моҳҳои ноябр-декабр боз корпартоии умумии сиёсӣ авҷ гирифт. Дар ин корпартоӣ ҳам мақоми асосиро роҳиоҳанчиён доштанд, аз ҷумла комитети корпартоии стансияи Черняево, ки қисми зиёди ҳаракат дар роҳҳои оҳани Осиёи Миёна дар зери назорати он буд, хеле хизмат кард.

Ривоҷи минбаъдаи ҳодисаҳои револютсионӣ

Дар ин давра газетаи «Самарқанд», ки ба он болшевикони дар боло номбурда М.В.Морозов ва П.В.Позняков (сонитар М.В.Морозов ба Тошканд кӯчида омад) роҳбарӣ мекарданд, тарғиботу ташвиқоти револютсиониро махсусан авҷ гиронд. Болшевикони Самарқанд ҳам мисли сотсиал-демократҳои дигар шаҳрҳои кишвари Туркистон дар байни мардум ташвиқоту тарғиботи револютсиониро васеъ идома медоданд, варақаву хитобномаву муроҷиатномаҳо навишта паҳн мекарданд, дар митингу намоишҳои халқӣ нутқҳо эрод менамуданд ва ширкат меварзиданд.

Шикасти шӯриши мусаллаҳи декабрӣ дар ноҳияҳои марказии Россия, чи тавре маълум аст, боиси тадриҷан ақибравии револютсия гардид. Моҳҳои аввали соли 1906 дар Туркистон ҳам қувваҳои иртиҷоъ тадриҷан ба ҳуҷум гузаштанд. Кишвар аз солдату казаку политсайҳо моломол шуд. Кушокушию дастгириҳову ҳабскуниҳову таъқибу таъзиру кофтуковҳову бадарғакуниҳо, судкуниҳо ниҳоят бисёр шуд. Нӯкарони бенӯхтаи ҳукумати подшоҳӣ органҳои матбуоти тараққипарварро мебастанд, нашри газетаву журналҳои револютсиониро манъ мекарданд. Позняков, Морозов ва дигар муборизони фидокори роҳи озодии халқ маҳкум гардида, дар қалъа ҳабс карда шуданд. Вале ба ҳамаи ин бедодиҳо нигоҳ накарда болшевикони Туркистон ба меҳнаткашони кишвар ҷасурона муроҷиат мекарданд, ки рӯҳафтода нашаванд, ба воҳима наафтанд. «Кори мо ҳам омад мекунад – менавиштанд онҳо дар варақаҳо,– ва ба он рӯз тайёрӣ дидан даркор!»

Моҳи майи соли 1906 дар кишвар оташи ҳаракати револютсионӣ боз аланга зад. Коргарони корхонаҳои таъмири роҳи оҳан дар Тошканд расо як моҳ корро партофтанду онҳоро тамоми қувваҳои демократии кишвар дастгирӣ намуданд ва оқибат коргарон ғалаба карданд. Сарвари ин корпартоӣ болшевикон буданд. Тобистони ҳамон сол дар байни қӯшунҳои Округи ҳарбии Туркистон ҳам чанд шӯру ошӯбҳо шуданд. Дар деҳот ҳам деҳқонон бештар ба ҷунбиш меомаданд.

Эҳтимоли такрори соли 1905 маъмурияти подшоҳиро ба воҳима меандохт. Генерал-губернатори Туркистон Д.И.Суботич, ки нисбатан нав ба кор таъин шуда буду зоҳиран гӯё андак озодибозӣ мекард, фавран маъзул гардид. Ба ҷояш генерал Матсиевский таъин шуд, ки одами бераҳму бешафқати золиму тарроре буд. Ин генерал тамоми ҳаёти сиёсии Туркистонро зери назорати сахт гирифт. Тамоми кишвар ба қитъаҳо (қад-қади роҳи оҳани Осиёи Миёна) тақсим карда шуд, дар сари ҳар як қитъа махсус «генерал-губернатори муваққатӣ» меистод, ки дар масъалаи таъқибу таъзиру ҷазодиҳӣ ҳуқуқи бекарон дошт[19]. Шумораи қӯшунҳои «ба тахт содиқ зиёд карда шуда, амалиёти судҳои сайёри ҳарбӣ хеле авҷ гирифт. Намунаи ибрат барои тамоми маъмурони подшоҳӣ губернатори ҳарбии Фарғона-Покотило буд, ки матбуоти демократии он солҳо ба вай як лақаби аҷоиб «Хони зиреҳдори Фарғона» дода буд.

Дар кишвари Туркистон, ки аз давраҳои Кауфман умуман жандарм набуд, соли 1907 Шӯъбаи ҳимояти ноҳиявии Туркистон таъсис ёфт. Зарбаи асосии ин нӯкарони подшоҳ ба сӯи ташкилотҳои болшевикии сотсиал-демократӣ равона гардид. Эсерҳо ва меншевикҳо, ки дар бобати тарқиш ёфтани фронти қувваҳои револютсионӣ хеле ҷидду ҷаҳд карда буданд, барои ҳукумати подшоҳӣ хавфи казоӣ надоштанд, ба ин сабаб онҳоро сахт таъқибу таъзир ҳам накарданд.

Гарчанде дар ибтидои соли 1907 дар ҷойҳои «руснишини Осиёи Миёна алангаи револютсия нисбатан боло хест, вале ин болоравии револютсия, чунончи дар тамоми хоки империяи Россия, ба мавҷи наву тавонои пурвусъати револютсионӣ табдил наёфт. Равшан маълум буд, ки алангаи револютсия паст шуда истодааст. Вале, ба ҳар ҳол, ин револютсия барои пролетариат ва табақаҳои васеи демократии Туркистон таҷрибаи ниҳоят муфид гардид ва он барои сарнагун сохтани ҳокимияти мутлақа ва минбаъд, табаддулоти сотсиалистии соли 1917 тайёрии ниҳоят муҳим шуд.

Револютсияи солҳои 1905–1907-уми Туркистон ниҳоят возеҳу равшан нишон дод, ки байни пролетариати мубориз (асосан пролетариати рус) ва деҳқонони мубориз (асосан деҳқонони миллатҳои маҳаллӣ) иттиҳоди ниҳоят зич ҳатмист. Болшевикон мудом зарурати иртиботу илҳоқи муборизаи зиддиимпериалистии миллии озодихоҳӣ ва револютсияи зиддифеодалии буржуазии демократиро таъкид менамуданд ва ҳаёт комилан дуруст будани ин мавқеи болшевиконро исбот кард ва болшевикон ҳам дар воқеъ барои татбиқи амалии ин нуктаҳои ленинӣ ҷидду ҷаҳди бемисле нишон доданд. Маҳз ба шарофати ана ҳамин ҷидду ҷаҳд на фақат меҳнаткашони бисёрмиллионнафараи Осиёи Миёна, балки меҳнаткашони шарқи хориҷа–Империяи Усмония, Хитой, Эрон, ҳиндустон ва дигар мамлакатҳо ба револютсия ҷалб гардиданд, барои фаъолияти сиёсӣ «бедор» шуданд.

Аммо маълум, ки ҳодисаҳои пуртуғёни тӯфоннамои Туркистон аз ҳама бештар ба хоки ҳамсоя – ба аморати Бухоро асар кард. Хабари револютсияи рус ба тамоми шаҳру деҳоти аморат роҳ меёфт. Ин хабарҳо дар ин ҷо заминаи мусоид меёфтанд ва авзои бе ин ҳам шадиди ин мулки феодалиро шадидтар мекарданд. Мардуми зору ҳақиру помолу абгори Бухоро ба ғоят суст ба ҷунбиш меомад, кӯркӯрона амал мекард, вале ҳамин ки ба ҳаракат омад, пеши роҳи вайро гирифтан кори осон набуд. Байни аҳолии кишвари Туркистон ва аморати Бухоро алоқаи мустаҳкам буд. Дар айни авҷи шӯру ошӯбҳои кишвари Туркистон гумоштаи сиёсии ҳукумати подшоҳӣ дар Бухоро ба губернатори ҳарбии вилояти Сирдарё 27 июли соли 1906 ҳаросон навишта буд: «Мувофиқи баъзе овозаҳое, ки то ба мо расид, сартҳои Самарқанду Фарғонаву Тошканд аз Бухоро таппончаву милтиқ харида гирифта мерафтаанд. Дар Самарқанд ҳавлие набудааст, ки милтиқу таппонча надошта бошад».

Ба андозаи ба гӯши оммаи деҳқонону косибони аморат расидани хабарҳои муборизаи қатъии қувваҳои тараққипарвари Туркистон зидди мутлақияти подшоҳӣ, деҳқонону косибон ҳам зидди ҳукуматдорони феодалии худ фаъолтару қатъитар ба по мехестанд. «Аз соли 1907,–навишта буд Д.Н.Логофет,–дар аморати Бухоро дар байни аҳолӣ ҷунбишу изтироби номуайяне мушоҳида карда мешуд… дар аснои андозғундорӣ задухӯрдҳои майда бағоят тез-тез рӯй медодагӣ шуда, қариб ба ҳодисаи доимӣ мубаддал гардида буд… Мо дар қишлоқи дурдасти Бухорои шарқӣ нишаста будем ва аз бисёр одамон хабарҳои гуногуни тоза мешунидем. Онҳо гоҳ мегуфтанд, ки дар бекии ҳисор талотӯб хеста, амлокдорро дошта задаанд, гоҳо аз ҷое овоза пайдо мешуд, ки дар Деҳнав мардум ҷазои закотчиро додааст. Норозигии номуайян аз бекҳо ба шикваю шикоятҳои бешуморе аз амалдорони хурд табдил меёфт, ки охири охирон одамон дар хусуси имкони сар шудани шӯриш дар давлати хонӣ гап мезадагӣ шуданд»[20]. Дарвоқеъ, соли 1905 ва соли 1908 садҳо нафар аҳолии ҳойит ва Қалъаи Лабиоб зидди шаҳои Қаротегин рӯйрост ошӯб бардоштанд[21]. Тирамоҳи соли 1907 дар ҳисор мардум ба шӯр омад. 8 сентябри ҳамон сол шаҳри Қаротоғ аз зилзилаи сахт вайрон шуд, вале дастаи ҳарису ноодами беку бойҳову амалдорон ба ҷои мадад ба офатзадагон худашон чизу чораи ночизи мурдагону маҷрӯҳонро талаву тороҷ карданд.

Соли 1908 аҳолии қишлоқи Ғузни қитъаи Мастчоҳ ва деҳаи Қароянтоқи қитъаи Ўротеппаи вилояти Самарқанд бедодию ҳаромкорию дуздии намояндагони маъмурияти подшоҳиро дида бо сангу калтак ба онҳо дарафтоданд. Албатта, ин гуна шӯру ошӯбҳои зиддиҳукуматии тоҷикони кишвари Туркистон ба тоҷикони аморати Бухоро ҳам бешубҳа таъсир расонда, онҳоро ба мубориза сафарбар менамуд. Моҳи феврали соли 1910 мардуми Кӯлоб шӯриш бардошт. Сабаби шӯриш толону тороҷи амлокдорону закотчиҳои бек Муллоаҳмад-бий буд. Бек ва муқаррабони вай аз ҳисоби деҳқонони бенаво давлату сарвати беҳад ҷамъ карданд ва асосан аз фарқи он нархи ғалла истифода мебурданд, ки байни нархи бозори маҳаллӣ ва нархи ғалла дар вақти андозу ҳосилғундорӣ вуҷуд дошт.

Аҳолӣ ба муборизаи қатъии зидди феодалони истисморгар тайёрӣ медид. Амир ин авзои Кӯлобро шунида ба он ҷо яке аз муқаррабони маккору фиребгари худ – девонбегиро равон кард. Муллоаҳмад-бий бошад, дар навбати худ ба посбонгоҳи наздиктарини сарҳадчиёни рус, ба сардори дастаи сарҳадчиён полковник Гайдебуров қосид фиристода мадад пурсид. Девонбегӣ пеш аз қӯшунҳои русҳо расида омаду чанд тадбир андешид. Пеш аз ҳама аз номи издиҳоми панҷсаднафараи мардум аризае қабул кард ва бекро аз мансабаш азл намуд. Баъди ин қӯшунҳои рус ҳам расида омаданд, вале молу мулки тороҷкардаи бек дар дасти худаш монду ҳатто гапи гашта додани он набаромад ва шӯриш ҳам пахш карда шуд.[22] Ин шӯру ошӯбҳои мардуми Бухорои шарқӣ далолат менамоянд, ки дар шуури сиёсии аҳолии маҳаллӣ дигаргуниҳо шудааст, шуурнокии синфии онҳо хеле такмил ёфтааст ва нисбат ба тарзи тороҷи феодалӣ, ки дар хоки аморат ҷараён дошт, муқобилату норозигӣ рӯз ба рӯз меафзояд.

Ба ҳамин тариқ, қисми пешқадами меҳнаткашони тоҷик дар шаҳру деҳот таҳти таъсири револютсияи рус ба амалиёти фаъолонаи сиёсӣ омода шуд. На ҷорӣ кардани ҳолати ҳарбӣ, на ҷазодиҳиҳо оташи муборизаи револютсионии меҳнаткашонро фурӯ нишонда наметавонистанд, ки он баъдтар дар зери байрақҳои Револютсияи Кабири Сотсиалистии Октябр бо қувваи нави зафаровар авҷ гирифт.

[1] Ленин В.И., Асарҳо, ҷ. 19, с. 70.

[2] Мо ин воrеаи таърихиро аз нуrтаи назари таъсири он ба тараrrиёти халrи тоҷик баррасӣ менамоем; муаллиф дар назди худ вазифаи ҳаматарафа тадrиr кардани онро нагузоштааст, зеро ба ин масъала тадrиrоти асосии Пясковский А.В. (1958) ва як rатор асарҳои дигар мавҷуданд.

[3] Очерки истории Коммунистической партии Туркистана; Социал-демократические организации Туркистана в дооктябрьский период (1903 – март 1917), 1958, с. 27-28.

[4] Дар ин бора ниг.: Фомченко А.Л., 1958, с. 31–39.

[5] Газ. «Зеравшан», № 27, 10 марти соли 1906. Иrтибос аз китоби Мавлонӣ И., 1960, с. 29–30.

[6] Аслонов М., 1965, с. 31,

[7] Вараrаи «К рабочим Среднеазиатской железной дороги» ниг.: Пясковский А.В., 1958, с. 118-119.

[8] Ленин В.И. Асарҳо, ҷ. 9, с. 408.

[9] Епифанов В.М., 1908.

[10] Газетаи «Русский Туркестан», 9 ноябри соли 1905. Иrтибос аз китоби Пясковский А.В., 1958, с. 195.

[11] Газетаи «Самарrанд», 22 октябри соли 1905. Иrтибос аз китоби Пясковский А.В., 1958 с. 206.

[12] Газетаи «Русский Туркестан», 6 декабри соли 1905. Иrтибос аз китоби Пясковский А.В., 1958, с. 486.

[13] Газетаи «Самарrанд», 8 июли соли 1906. Иrтибос аз китоби Раҷабов 3.Ш., 1970, с. 68-69.

[14] Мухторов А., 1969, с. 62.

[15] Раҷабов З., 1970, с. 97-98.

[16] Дар бораи шӯришҳои револютсионии меҳнаткашони уезди Хуҷанд ниг.- Rосимов Н., 1968, с. 121–126 ва u.

[17] ЦГА Узб. ССР, И-1, оп. 35, д. 244, лл. 2-3.

[18] ЦГА Узб. ССР, И-18, оп. 2, д. 34, лл. 14-15.

[19] Ҷолиби диrrат аст, ки ҳатто ҳамин Матсиевский барин золими гузаро ба назари ҳукумати подшоҳӣ на он rадар бераҳм намуд, ба ин сабаб дар ибтидои соли 1907 ӯро маҷбур карданд, ки истеъфо диҳад.

[20] Логофет Д.Н., 1911, ҷ. II, с. 264.

[21] Маҷлисов А., 1967, с. 302–303; дар бораи Rаротегин умуман ниг.: тадrиrоти муфассали Кисляков Н.А., 1954.

[22] Стеценко И.А., 1963, с.126-127.

Инчунин хонед инро

uli_somoniyon

МУОМИЛОТИ ПУЛ АСРИ ХII

Тараққиёти қувваҳои истеҳсолкунанда, беш аз пеш ҷудо шудани касбу ҳунар аз хоҷагии қишлоқ, инкишофи минбаъдаи …